ANG TAGO SA KARAAN PANAHON
ni Petronilo E. Salas
Kini nga basahon tipik lamang sa libro nga TAGO, GIPADAYAG (kasaysayan sa Tago) nga sa dili madugay mogula sa “version†nga binisaya ug ininglish. Walay laing butang nga angay ibilin sa katawhan sa Tago nga magmaluntaron gawas sa iyang kasaysayan.
Nadawat kini nga mga kasayuran bahin sa Tago sa karaang panahon, kinotlo sa mga estorya nga gidawat-dawat sa katawhan gikan sa mga Lolo ug amahan nila ni Alpio Prado, Emilio Pareja ug Atty. Garica sa Tago; Rafael Consuegra ug Antonio dela Casa sa Cagwait; Juan Montero ug Hilario Murillo sa Bayabas; Manuel Perez ug Pedro Oribe sa San Miguel; ug Uldarico Navales, Asay Tello Quintos ug Manolo Serra sa Tandag. Kadaghanan kanila mga patay na.
Ang mikotlo sa maong mga kasayoran mao ang tagsulat, inabagan ni Pedro Melgar nga magsusulat nga kanhi manager sa Aras-asan Timber nga naka-asawa kang Fidela Gesto nga taga San Miguel, anak sa usa ka “pioneer homesteader†sa gitawag ni Melgar nga “Ispiration Valley.â€Â
Ang unang sabang sa suba sa Tago didto ra dapit sa Cambating nga karon kabahin na sa Barangay Victoria. Kini ang dapit nga paga-agihan sa mga produkto sa kalasangan sa Tago sama sa oway, hagnaya, kawayan, troso nga lawaan ug uban pa nga itumod pinaagi sa mga dagkong ginakit nga mga kawayan. Sumala sa survey, panahon giandam ang mapa sa “Tago Alienable and Disposable Lands†sa tuig 1927.
Sa dagan sa panahon, ang sabang sa Tago nabalhin mga cuatro kilometros kapin unahan sa sabang karon sa suba sa Tago. Didto maplastar ang unang poblacion kong lungsod sa Tago, lungsod nga wala pa mahimong municipio. Na-obligar ang katawhan paglimpong-limpong sa kabalayan nga ilang puy-an aron sila makatagamtam sa sayon nga paagi sa pagpanag-iya ug yuta nga usa ka benepicio nga gitunol sa mga Katsila sa balaod nga gitawag ug MAURA. Gihimo kini aron ang mga nagpabukid panahon sa kasamok manaug ug mosagop sa gobierno, ug maka rakaudar ug buhis ang kagamhanan.
Apan sa wala pa kini, wala pay dapit nga ginganlan nga Tago. Hinono-a may lugar sa barrio sa Tandag nga ginganlan ug Kabugan. Ang namuyo sa maong dapit mga Mamanwa.
Ang daan lungsod sa Tandag mao ang Barangay Dagocdoc ug Bontud karon. Ang giokopahan sa Tandag Commercial Complex karon may cotta ang tibook bloke ug may cuartel sa kasundaluhan Spaniol. Ang cotta pinarel ug anapog nga mga bato mga cinco brasas ang kahabugon.
Ang cotta nga ginganlan nga “Fort San Nicolas†armado ug mga kanyon ug nag-atubang sa sabang sa suba sa Tandag duol sa tiilan sa Linungaw nga duha ka isla.
Ang katawhan mibiya pagpamalay sa daan lungsod ug didto na mamalay sa gitawag nga bag-ong lungsod nga gisakupan sa Barangay Tondo ug dapit sa Moonglow na karon kon Barangay Bag-ong Lungsod. Gipunayan pag ataki sa mga Moros matag karon ug unya ang Tandag aron pagsakmit sa ilang mga igsoon mga Moros nga nakalaboso sulod sa Fort San Nicolas.
May pamilya sa Mamanwa nga mibiya sa Kabugan kay giingogan sa naduol sila sa mga Kristianos ug miplastar sa may sabang sa Tago. Milimpisa ang banay ug tulo ka hectaria ug nananum ug mga kamote. Nagpaduol sila s honasan sa La Paz.
Duol sila sa lapad nga katunggan ug kanipaan ug alegre ang lugar panahon magabii tungod sa daghan kayo nga mga kabog manibaay nga gikan sa mga isla sa Linongaw ug Mankagangi.
Wala madugay natoltolan ra usab kini sa mga Kristianos nga namakwit o mitawon didto sa kahadlok dili lamang sa mga Moros apan sa paglikay sa kamatay gumikan sa sakit nga cholera, disenteria, tipos ug boti.
Ang lugar ilang ginganlan nga Kan-kago sanglit ang Mamanwa mihilas kanila ug karne sa kabog o kago. Wala madugay ang Mamanwa mitanyag sa pagbaligya sa iyang yuta kay giingogan sila sa binunyagan namakwit sa ila.
Tuod man, nagkapalit ang mga pila ka bakwit ug ang Mamanwa sa yuta. Gipaage sa palit nga “barter†kon baylo-ay. Nadawat sa Mamanwa ang mga gamit nga kolon, kaldero, kaha, hatsa, tabaco ug pila ka plato ug bandiha.
Nabunyagan ang Mamanwa sa particular lang nga paagi ug ginganlan nga Santiago Suazo. Gidagnayan siya nga Ago. May kasabutan pa sila nga ang iyang asawa ug mga anak idungan na pagbunyag uban sa pila ka Mamanwa didto sa Alba panahon sa tig-ani niana nga tuig.
Ang Alba maoy unang lugar sa Tago paga bisitahan ug usa ka Padre Sanchez nga maoy gitahasan sa simbahan Katoliko nga maga-atinder sa pagtudlo sa Kristianismo ug pagbunyag. Ang Alba mao ray “Sub-Outlet Station†sa Parokya sa Tandag. Tibook Surigao may 17 ka “out station†ang simbahan.
Ang Alba nanganlan nga Alba sanglit si Padre Sanchez mobiya sa Tago sayo kayo sa kaadlawon mahi-abot sa Alba oras tingbagting ug alba. Ning orasa lanog kayo ang bagting sa kamapana sa Alba abot sa Libas Sud. Kini ang hinungdan nga may mga tawo nag-apilyedo ug Suazo sa Tago.
Ang yuta sa Mamanwa giilisan ug ngalan sa mga nakapalit. Inay kan Kago, ilang giilisan sa ngalan nga “TAGO.†Gitaktak ang litra nga “K†human nadiskobre nila ang lugar aron pag tago. Aron mahinumduman nila si Kago o Tiago nga usa ka maayong tawo nga “minority†ang stado.
Ang paglitok sa ngalan TAGO, pinabundak, dili pinainat. Ang naka panag-iya sa yuta ni Kago ug kanait niini pamilya nga Montero, Falcon, Prado, Laurente ug uban pa.
Pagkatawo sa balaod Spaniol nga gitawag “MAURA†nga naga-awhag sa pagtukod ug lungsud kon paglimpong sa ilang kabalayan, isip poblacion usa ka kondiscion aron kahatagan sila ug sayon nga paagi sa pagpanag-iya ug yuta sa gobierno sa ila nang ngalan ang deklarasyon. Kahatagan pa sila ug pila ka mga gamit sa pagyuta nga libre. Niini natukod ang unang lungsod sa Tago, lungsod nga dili matawag municipio ang punoan usa lang ka kapitan. Wala mahimo nga usa ka municipio ang Tago bisan kanus-a sa wala pa ang tuig 1916.
ANG TAGO SA KARAAN PANAHON ni: Petronilo E. Salas
Moderators: kampanaryo_spy, cordapya, Alibangbang